De rijksoverheid definieert een gezonde leefomgeving als “een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot gezond gedrag en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is.” Gezondheid heeft een belangrijke positie in de Omgevingswet en wordt daarin onlosmakelijk verbonden met duurzaamheid. De overheid wil zorgen voor een veilige en gezonde fysieke leefomgeving, die maatschappelijke behoeften kan vervullen.

Om ervoor te zorgen dat een ruimtelijke ontwikkeling kansen benut op het gebied van gezondheid, is het goed om in het begin van het planproces een quickscan gezondheid uit te voeren. Daarbij onderzoek je risico’s en kansen op het gebied van vier factoren die samen het begrip gezondheid omvatten:

1. Gezondheid beschermende factoren (bescherming tegen risico’s)
2. Gezondheid bevorderende factoren (stimuleren gezonde leefstijl)
3. Gezondheidsfacilitering (toegankelijkheid en veiligheid)
4. Ziektepreventie (voorkomen of voortijdig signaleren van ziektes)

Quick scan gezondheid

In een quickscan gezondheid neem je deze gezondheidsfactoren evenwichtig mee in het planvormingsproces van een ruimtelijke ontwikkeling. De quickscan is dus geen haalbaarheidsonderzoek dat wordt uitgevoerd wanneer een plan al tot in detail is uitgewerkt. Het is een advies dat in het begin van de planvorming wordt meegegeven. Op basis van dit advies kunnen bewuste keuzes worden gemaakt bij het ontwerpen of inrichten van een plek. Zo kan elke ruimtelijke ontwikkeling optimaal worden ingezet om de gezondheid te beschermen én te bevorderen.

Factor gezondheidsbescherming

Een gezonde omgeving beschermt mensen tegen bedreigingen voor de gezondheid door bijvoorbeeld geur- of geluidsoverlast, een slechte lucht-, water- of bodemkwaliteit, of door klimaatfactoren zoals hittestress, wateroverlast en UV-straling. Voor de meeste van deze aspecten moeten wettelijk verplichte haalbaarheidsonderzoeken worden uitgevoerd.

De quick scan gezondheid maakt duidelijk hoe je de gezondheid van bewoners of gebruikers van een plek kunt beschermen tegen klimaatfactoren. Overmatige blootstelling aan UV-straling voorkom je bijvoorbeeld door te zorgen voor voldoende schaduwplekken. Hittestress voorkom je vooral door “groene maatregelen” te nemen: plant bomen, struiken, pergola’s en groene gevels. Deze bieden schaduw en koelen de lucht door verdamping. Andere maatregelen tegen hittestress zijn het creëren van schaduwvoorzieningen, een goede isolatie en ventilatie van bebouwing en het vermijden van donkere verharding (zoals asfalt). Waterpartijen kunnen tijdens warme zomerdagen voor verkoeling zorgen. Tegelijkertijd is het belangrijk om te beseffen dat ze ‘s nachts juist warmte kunnen vasthouden. Een zorgvuldige afweging van de rol van water in relatie tot hittestress is daarom essentieel.

Factor gezondheidsbevordering

Een gezonde omgeving bevordert een gezonde leefstijl, bijvoorbeeld door uit te nodigen om te bewegen (wandelen, fietsen, spelen) en elkaar te ontmoeten.

Het stimuleren van sociale contacten kan zowel de mentale gezondheid als de fysieke gezondheid stimuleren. Sociale interactie stimuleer je bijvoorbeeld door het plaatsen van (picknick)banken en speelvoorzieningen in de openbare ruimte. Bewegen stimuleer je door faciliteiten aan te bieden én door gezonde mobiliteit aantrekkelijker te maken. Hiervoor kennen we het STOP principe (Stappen, Trappen, OV en Personenwagen). Veilige, aantrekkelijke en toegankelijke wandel- en fietspaden zijn daarbij onmisbaar. Ook voldoende stallingscapaciteit en oplaadpunten voor fietsen en de aanwezigheid van een prettige, veilige OV-halte op loopafstand zijn belangrijk.

Ontspanning is ook een belangrijk aspect van gezondheid. De aanwezigheid van natuur, natuurgeluiden en rustgevende elementen in de omgeving helpt stress te verminderen en bevordert mentaal herstel.

Factor gezondheidsfacilitering

Een gezonde leef- en werkomgeving ondersteunt mensen actief in het behouden en bevorderen van hun gezondheid. Gezondheidsfacilitering draait om het creëren van omstandigheden die gezond gedrag mogelijk maken en stimuleren.

In de quickscan gezondheid kijk je naar hoe toegankelijk, veilig en inclusief de fysieke leefomgeving is. De omgeving van een ontwikkeling moet bijvoorbeeld toegankelijk zijn voor alle doelgroepen. Denk daarbij aan gelijkvloerse trottoirs voor de doelgroep rolstoelgebruikers. Goed verlichte fietspaden en wandelpaden zorgen voor veiligheid voor wandelaars en fietsers die hier in het donker gebruik van zouden willen maken.

Factor ziektepreventie

In een gezonde leefomgeving worden gezondheidsproblemen en ziektes zoveel mogelijk voorkómen of tijdig gesignaleerd. Ruimtelijke ontwikkelingen zijn uitermate geschikt om in te spelen op risicofactoren zoals allergenen, infectieziektes en zoönosen.

Bij ontwikkelingen waarbij openbaar groen wordt aangelegd, kun je bijvoorbeeld rekening houden met allergenen door te kiezen voor inheemse planten- en bomensoorten, waarvan de pollen een beperkte kans op allergie geven. Het is verstandig om dicht struikgewas en hoge grassen langs wandel- en fietspaden te vermijden om het risico op tekenbeten te verkleinen. Bij de aanleg van oppervlaktewater is het belangrijk om te zorgen voor circulatie en stroming, omdat stilstaand water risico’s van blauwalg, bacteriën en muggen met zich meebrengt. Om het risico te verkleinen dat ziektes van dier op mens worden overgedragen (zoönosen) is het belangrijk om voldoende afstand te houden tussen veehouderijen en gevoelige functies, zoals woningen.

Nieuw plan? Scan de gezondheid!

Een gezonde samenleving heeft een gezonde leefomgeving nodig. Onze omgeving beïnvloedt onze gezondheid direct: door de afwezigheid van risico’s en gevaren, of juist door de aanwezigheid van gezonde mogelijkheden en kansen. Bij elke ruimtelijke ontwikkeling is het goed om deze risico’s én kansen aan het begin van het proces te onderzoeken en in het ontwerp mee te nemen. Doen dus: een quickscan gezondheid!