De bodem is meer dan de ondergrond waarop we onze huizen bouwen en wegen aanleggen. De bodem vervult een cruciale rol in de voedselproductie en watervoorziening en biedt ongekende mogelijkheden op het gebied van klimaatregulatie. Dit natuurlijke kapitaal van de bodem willen we beschermen én versterken.

Bodemgebruik

Van de totale oppervlakte van Nederland is ruim de helft in gebruik als landbouwgrond. Circa 15% van de bodem is bebouwd terrein (woon- en bedrijventerreinen, infrastructuur) en circa 35% bestaat uit natuur en wateroppervlak (bron: CBS).

Vanuit landbouwperspectief bekeken is de kwaliteit van de Nederlandse bodem zeer goed, aldus Wageningen University & Research. In vergelijking met landbouwbodems elders in Europa of in de wereld kent Nederland een hoge vruchtbaarheid en een goede waterhuishouding. Dat komt deels door de natuurlijke ligging van ons land in een rivierdelta aan de kust -waardoor we beschikken over vruchtbare klei en veen- en deels door menselijke invloeden zoals waterbeheer en bemesting.

Uitdagingen

Hoewel de Nederlandse bodem er -vanuit landbouwperspectief bekeken- relatief goed bij ligt, zijn er uitdagingen en bedreigingen om rekening mee te houden. Factoren als klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, bodemverdichting door intensieve landbouw en luchtverontreiniging hebben invloed op de kwaliteit van de bodem.

Klimaatverandering leidt bijvoorbeeld tot periodes van droogte en een daling van het grondwaterpeil, wat vaak negatief is voor de natuur. Zware landbouwmachines zorgen voor een verdichting van de bodem, waardoor de wortels van gewassen het grondwater minder makkelijk kunnen opzuigen én hemelwater niet meer goed kan wegzakken na hevige regenval.  Daarnaast zorgen stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3) voor een verschraling van de bodemkwaliteit.

Kansen

Naast de uitdagingen waar de Nederlandse bodem voor staat, kijken we bij NL Adaptief graag naar de kansen en oplossingen die we zien om de leefomgeving adaptief in te richten. Om met mooie ruimtelijke plannen klimaatverandering waar mogelijk te voorkomen of te vertragen en onze omgeving aan klimaatverandering aan te passen. We zien drie concrete manieren waarop we, bij vrijwel elk ruimtelijk plan, adaptief met onze bodem kunnen omgaan.

1          Bodem en (grond)water als basis van ontwerp

Klimaateffecten zoals wateroverlast, verdroging en bodemdaling hangen voor een groot deel samen met hoe het landschap is ingericht en wat de wisselwerking is met het onderliggende, natuurlijk systeem. Door deze aspecten met een quick scan in beeld te brengen wordt duidelijk wat klimaatdreigingen en adaptatiekansen zijn én welke plekken in het gebied de beste kansen bieden om bijvoorbeeld water op te vangen, bebouwing te realiseren, etc. Concreet kijk je hierbij naar de opbouw en doorlatendheid van de bodem, het grondwaterpeil en de variatie hierin en eventueel bekende wateroverlast.

Op basis van deze kennis kan een ontwerp worden geschetst dat precies passend is bij de ondergrond van een plek en dat de kansen op het gebied van bodem en water versterkt. Door bij ruimtelijke ontwikkelingen de situatie van de bodem en het (grond)water leidend te laten zijn voor een ontwerp, zetten we uitdagingen om in kansen.

2          Klimaatregulatie: slim omgaan met water

Door klimaatverandering krijgen we in Nederland vaker te maken met periodes van droogte én met wateroverlast door hoosbuien. Adaptieve ontwerpen spelen op beide aspecten in. Door regenwater op te vangen en zo lang mogelijk vast te houden bijvoorbeeld. Dit gebeurt met behulp van wadi’s, groene daken, de aanleg van nieuw oppervlaktewater en het verminderen van verhard oppervlak.

Voor een ontwerp waarbij bebouwing (of ander verhard oppervlak) wordt gerealiseerd, wordt op basis van het toekomstig verhard oppervlak en de bergingseis precies uitgerekend hoeveel water er in een plangebied moet kunnen worden opgevangen om wateroverlast te voorkomen. Soms is het mogelijk om hiervoor oppervlaktewater aan te leggen, bijvoorbeeld bij de aanleg van een nieuwe woonwijk.

Vaak is een plangebied kleiner van omvang en is hiervoor geen ruimte. Dan kan bijvoorbeeld een wadi worden aangelegd: een groene greppel die regenwater kan opvangen, zuiveren en infiltreren in de grond. In zo’n geval wordt voor het plangebied, op basis van de benodigde berging en doorlatendheid van de bodem, berekend welke omvang een wadi moet hebben.

Afhankelijk van de ruimte kan worden gekozen voor ruime wadi’s met flauwe taluds. Op plekken waar de ruimte schaars is kunnen steilere hellingen worden gerealiseerd, bijvoorbeeld met behulp van schanskorven. Wadi’s kunnen in een ontwerp worden ingepast door meerdere functies te combineren. In een wadi kan bijvoorbeeld een wandelpad worden aangelegd met een vlonder of stapstenen. De wadi kan ook als speelplek of als (natuurlijke) groenstrook worden ingericht.

Als ruimte voor een wadi ontbreekt wordt ook wel gekozen voor een raingarden; een grote bak granulaat met daarin waterminnende planten, die water opvangt en vervolgens langzaam afstaat aan de bodem. In een uiterste geval, zoals in binnenstedelijk gebied, kan ook voor ondergrondse berging en infiltratie gekozen worden, bijvoorbeeld met behulp van infiltratiekratten.

3          Duurzaam bodembeheer

Hoewel de kwaliteit van de Nederlandse bodem vanuit landbouwperspectief relatief goed is, liggen er kansen en uitdagingen op het gebied van biodiversiteit.

Een adaptief ontwerp brengt bestaande groen- en waterstructuren in beeld en is erop gericht deze te herstellen en versterken. Door gebiedseigen groen aan te brengen, dat kenmerkend is voor de omgeving en aansluit bij de abiotische omstandigheden, kan de biodiversiteit verder versterkt worden.

Het versterken van de biodiversiteit kan in sommige gevallen ook gecombineerd worden met de aanleg van een voedselbos. Zo’n voedselbos is een vorm van duurzame, kleinschalige landbouw in meerdere “vegetatielagen”, waarbij geen bestrijdingsmiddelen en/of kunstmest worden gebruikt. Een goed aangelegd voedselbos kent een grote biodiversiteit een rijk bosbodemleven.

Een adaptieve bodem

De bodem is een cruciaal onderdeel van ons ecosysteem. Door zorgvuldig met de bodem om te gaan stimuleren we de biodiversiteit én benutten we de mogelijkheden die de bodem biedt voor klimaatregulatie. Wanneer we de kansen en kwaliteiten van de bodem als basis nemen voor ruimtelijke plannen, ontstaan bovendien unieke, mooie ontwerpen die klaar zijn voor de toekomst.